Калчаа аарыының дугайында чүнү билир бис?
Калчаа аарыы дүргени-биле тараар, 100 хуу өлүмнүг, аарый бергенде эмнеттинмес болганы-биле баш удур профилактиг тарылганы кылыры чугула.
Аарыгның өөскүдүкчүзү — вирус. Ол аарыг малдың баш мээзинге өзүп-көвүдээр.
Калчаа аарыының 2 аңгы хевири бар:
1) черлик араатан аңнар аарыыр;
2) хоорай-суурларның хөКалчаа аарыы (бешенство) — нерв системазынга аар кемдээшкинни чедирип, чидии-биле эртер халдавырлыг аарыг. Бо аарыг дириг амытаннарга болгаш кижиге онза айыылдыг. Делегейде бо аарыгдан өлүп турар кижилер хөй болуп турар. й черлик ыттар болгаш диистери аарыыр.
Инфекцияның үнер дөзү – колдуунда вирусту чараазы-биле организминден ылгап үндүрүп турар аарыг мал. Россияның девискээрин алыр болза ыттар, диистер база черлик амытаннар (дилгилер, бөрүлер, морзук, часкы) бооп турар. Ховар-даа болза, инек, хой, аът болгаш өске-даа малдан аарыг чыпшынып болур. Чижээ, инекти харлыга берген деп бодааш, аксының иштин ажыдып көрүп тургаш, аарыгны чыпшырып ап болур. Калчаа аарыындан аарыыры кышкы-часкы үеде көвүдээр, чүге дээрге бо үелерде дириг амытаннарның организми камгалал күш талазы-биле кошкак болгаш эдержир үезинде хөй харылзажыр. Оон ыңай күскү үеде аарыгның көвүдээри араатан аңнарның төрүттүнгеш, шору улгадып келген оолдарының аразында чурттаар девискээрин былаажып турар үезинде бооп турар.
Калчаа аарыындан хөй кезиинде бөрүлер, дилгилер аарыыр. Азырал амытаннардан диис болгаш бода мал эң дурген аарыычал. А ыттарның, шээр малдың, аъттың аарыгны хулээп алыры ортумак. Куштарга шоолуг-ла чыпшынмас.
Бир эвес ыт калчаа аарыг бөрүге азы дилгиге ызыртканда азы ооң чараазындан аарыг чыпшынганда ортумаа-биле 3-6 неделя эрткенде ыттың аарый бергенин эскерип болур. Аарыг хай чок, дуржоктаныр хевирге азы болза, оожум (муңчураар, билинместээр) хевиринге эртер. Аарыг ыт караңгы черлерже сыңныр, ээзи кый дээрге үнмес, дунук кылдыр ээрер, ыяш-даш хемирип, чип, аксындан хөй чараа төктүп, кузуп, карактары хыйырарып, артыкы буттары бастынмастаар. Ыт кижилерже, мал-маганче каржызы-биле шурап, халдаар, чамдыкта ыт эмин эртир ээлдек апарып, ээзинге чассып тургаш, хенертен ызырып болур, бажыңдан дезип чоруптуп болур.
Калчаа аараан араатан аңнар, ыттар чаңгыс хонук иштинде он-он километрни эртип кааптар. Чоорту шыңган эъттери шимчевестеп, үнү чидип, сегели халайып, карактары хыйыр апаар, 8-10 хонгаш, чамдыкта 3-4 хонгаш, калчаа ыт өлүр.
Диистер калчаа аараанда даштыкы хевири ыттарныы-биле колдуу дөмей болур. Аарыг диис кижилерниң бажынче шурап, ызырып, дырбактаныр, чок болза чаштына бергени подвал иштинден азы орун адаандан уштуп турда ызырып болур.
Бода мал аараанда мөөреп, чем чивестеп, эзеп, ханаларже шурап эгелээр. Ооң эдери дунук, чараазы төктүр, тендирип кылаштаар, чамдыкта үен-даян чүве чиир. Кезек болгаш буттары бастынмастаар. Дерзииленип, хана үзүп, буттары-биле чер чарып база болур.
Шээр мал аараанда ханаларже шурап, өске малды ызырып, кижилерже, ыттарже халдаар, дижин кыйырадыр, чараазы төктүр. Аарыг дуюглуг мал корткан көрүштүг, сегели халая берген, сөөкке хара берген ышкаш көстүр.
Аът аараанда дошкун апаар, чыда дүжер, дораан тура халыыр, чанында ээлерин ызырып болур.
Дилги, бөрүлер аараанда кижилерден кортпас апаар. Чырык хүндүс суурларже азы аалче кирип келгеш, кижилерже, малче халдаар, ыттар-биле тутчуп, хержир.
Калчаа аарыгга дадагалзаан үеде кижини, малды ызырган ыт, диисти дораан ээзинге дамчыдар, херек апарза, тускай бригада-биле туткаш, аңгы черге тудар. Он хонук иштинде оларны хайгааралга алыр. Карантин үезинде кадык малга калчаа аарыынга удур камгалал тарылганы кылыр.
Аарыы илдең малды дораан чок кылыр. Кудумчуда черлик ыттарны тудар. Черлик ыттарга хамаарыштыр алыр хемчеглерни тус чер чагыргазы кылыр. Арга болгаш аңныыр ажыл-агыйлары калчаа аарыгга удур тарылга албаан ыттар-биле аңнаарын чөпшээревес. Бир эвес черлик араатан амытаннар аараан таварылгада аңнаар сезонну сагывайн, аңныыр ажыл-агыйны араатан бөрүлерни, дилгилерни чок кылырынче хаара тудар.
Калчаа аарыын тодарадырда өлген малды бичежек мага-боттуг болза, бүдүнү-биле азы улуг малдың чүгле бажын лабораторлуг хыналдаже мал эмчилери чорудар. Мал эмчилери чокта өлүг секти ол-ла черге чазып болбас. Аарыы бадыткаттына берген амытаннарны узуткааш, мал эмчилериниң хайгааралы-биле тускай черге өрттедир. Аарыг мал-биле кожа турган малдарга камгалал тарылганы 48 шак иштинде кылдыртыр.
Калчаа аарыын болдурбас дизе ыттарга, диистерге камгалал тарылганы кожууннуң мал эмнелгезинге кылдырар. Тарыткан соонда организм 1 чыл иштинде турум камгалал күштүг болур. Ыттарын, диистерин камгалал тарылга салдырып алырындан ойталаар таварылгалар бар, колдуу хоорай иштинде. Малчын коданнарда ыттарны, диистерни албан тарыдар болза эки.
Ыттарны баглаар. Кудумчуже үндүрерде хөмээш (намордник) кетсир, багга тудуп алыр. Ыт, диис садып алырда, садарда азы өскээр сөөртүрде ветеринарлыг шынзылга бижикти алыр.
Бичии уругларны кудумчуда черлик ыттар бар болза, хайгаарал чок арттырбас, оларны суйбап, чемгерип болбас, аарыг бооп болур деп, чагыыр.
Калчаа аарыы — тоомча чок эрттирип болбас коргунчуг аарыг. Ону утпаалыңар!