Эмчиниң сүмези
ХОЛЕСТЕРИН ДЕП ЧҮЛ?
Холестерин деп сөс грек «chole” деп сөстен тывылган. Тывалаарга «өт» дээн. Stereos деп грек сөс «кадыг», «быжыг» деп утканы илередип турар (cholestereos). Холестерин — организмниң норма езугаар ажылдаарынга улуг ужур-дузалыг. Ооң 80 хире хуузун кижиниң организми (баар, ижин-хырын, бүүректер болгаш өске-даа) ажылдап үндүрүп турар, а арткан 20 хире хуузу аъш-чем аймаандан келир.
Холестерин кандыг деңнелде турда, хемчээлинде болурул?
Кижиниң ханында холестерин 3,6 ммоль/л-ден 7,8 ммоль/л-ге чедир хевирин өскертип турар.
• Эң таарымчалыг азы чогумчалыг деңнели 5 ммоль/л-ден эвээш болур.
• Шала бедик деңнели 5-тен 6,4 ммоль/л аразында.
• Бедик деңнели 6,5 ммоль/л болгаш 7,8 ммоль/л аразында.
• Кончуг бедик деңнели - 7,8 ммоль/л өрү бедиир.
Холестеринниң ажыл-чорудулгазы кандыгыл?
• Клетканы хевирлээр болгаш деткиир, углеводородтарның кристализациязынга шаптыктаар.
• Клеткаже кандыг молекулалар эрттерин болгаш эртпезин тодарадырынга чугула ужур-дузалыг.
• Организмге гормоннар (кортизол, кортикостерон, альдестерон) бүдүреринге эргежок чугула.
• Өттүң бүдүп тургустунарынга дузалаар бүдүмел.
• Кижиниң организминге Д витаминниң тургустунарынга дузалыг.
Холестеринниң бедик деңнелинден чүү болуп болурул?
• Атеросклероз – чүректиң хан дамыры (артерия) чыырлып, чиңгелеп тарлаар азы хан дамыры борбак үстен дуглалы бээр.
• Чүрекче ханны болгаш кислородту дамчыдар хан дамырлары (артерия) кемдеп үрели бээрге, чүректиң ажылдаарынга эң-не берге таварылга болу берип болур.
• Миокард инфарктызы — борбак хан азы чаг (холестерин) чүректиң дамырын дуй моондактай бээрге, чүректиң шыңганнарынче (эъдинче) хан болгаш кислород дамчывайн баарга, чүректиң шыңган эъдин өлүглендиреринге чедирер.
• Стенокардия – чүректиң шыңганнары (эъди) четчир хемчээлдиг хан эргилдезин чедир албайн баарга, хөрек ишти аарып болур;
• Инсульт — баштың дамырларын дестелген хан дуй моондактай бээрге азы хан дамырлары чарлы бээрге, баш мээзинче хан дамчыышкыны үзүктели бээр. Ооң түңнелинде мээниң клеткалары өлүп болур.
• Бир эвес ханда холестеринниң деңнели бедик болза, чүректиң ондактыг аарыглары аажок көвүдээр.
Холестеринниң бедий бээриниң чылдагааннары:
Аъш-чемде холестеринниң кол үндезиннери: дагаа чуургазы, бүүрек, кызыл эът, колбаса, кадыг быштак, үстүг сүт, чаг, ак хлеб, торт, печенье.
Шоолуг шимчевес, олутпай амыдыралдыг кижилер сула шимчээшкин кылбас, бодунуң хостуг үезиниң хөй кезиин олура, чыда эрттирер улустуң холестерини бедик болур.
Артык деңзи, аар дензилиг семис кижилер.
Таакпылаары — никотин ханда багай холестеринниң санын көвүдедиринге салдарлыг.
Алкоголь — доктаамал арага ижип чоруур кижилерниң ханында багай холестерин көвүдээр.
Холестеринниң бедик деңнелин канчаар тодарадырыл?
Ооң ханда деңнелин биохимиктиг анализтиң дузазы-биле хемчээр. Хан дужаарынга чедир 12 шак иштинде чүнү-даа чивес. Ханны шприцтиң дузазы-биле дамырдан азы салаа бажындан алыр.
Ханда холестеринниң бедик деңнелин кандыг аргалар-биле эмнээрил?
• Күш-дамыр сайзырадыр сула шимчээшкиннерни кылыр;
• Хөй хемчээлдиг фруктуларны, ногааларны, суланың суун ижер, эки шынарлыг үстү ажыглаар, чаглыг болгаш үзү хөй аъш-чем чивес, ажыглавас;
• Хемчээл езугаар уйгузун хандыр удуур (7-8 шак);
• Бодунуң деңзизин чогуур хемчээлге киирер;
• Арага ижеринден ойталаар;
• Таакпылаар чаңчылдан адырлыр;
• Терапевт, кардиолог эмчилерниң сүмелээн эмнерин доктаамал ижип, эмненир.
Ханда холестеринниң деңнелин канчап кудуладырыл?
• Олива үзүн чемге ажыглаңар. Тоорукта (арахис, тайга, тарымал тооруктар), авокадода — организмге херектиг үстер бар.
• Хөй дагаа чуургазын чивеңер. Дагаа чуургазында холестерин хөй (бир чуургада 275 мг). Бир эвес дагаа чуургазы чииринге кончуг ынак болзунарза, ону чиирин неделяда үш дагаа чуургазы чедир кызырза эки.
• Мага-бодуңарның деңзизинче сагышты салыңар. Мага-боттуң деңзизи 0,5 кг немежир болза, холестерин 2 деңнелге көвүдээр.
• Фрукт болгаш ногаа аймаан хөйнү чиңер. Чижээлээрге: морковь, капуста, согуна, яблок, апельсин, грейпфрут холестеринниң деңнелин кудуладыр.
• Суланы ажыглаңар. Сула шишкиндизи (чарбазы) холестеринниң деңнелин кудуладыр, ындыг болганда суладан кылган продуктуларны чемге ажыглаары ажыктыг.
• Спорт-биле өңнүктежиңер. Сула шимчээшкиннер үезинде организм ханда үстерни ажыглаар. Маңнаар кижи бодунуң организминден үстү сула шимчээшкиннер кылбас кижиден 75 хуу дүрген арыглаар.
• Чесноктан чиңер! Хайындырбаан чиг чеснок ханда хоралыг үстерни эвээжедиир.
• Инек эъдин өйлеп чиңер (бир хүнде 200 грамм).
• Арага ижеринден, таакпы тырттырындан ойталаңар!
Р.Ч. ЧЫЛБАК-ООЛ, республиканың 1 дугаар эмнелгезиниң кардиолог эмчизи, медицина эртемнериниң кандидады.